Amras: Staffage voor een meesterwerk

18 maart 2022

Originele taal van het artikel: Deutsch

Zijn werken zijn verankerd in het culturele geheugen van de mensheid. Alleen al het noemen van titels als "Toren van Babel" of "Bruiloft van de boer" roept bij ons de grandioze schilderijen van het Nederlandse schildersgenie Pieter Bruegel de Oude in gedachten op.

Zijn 'Jagers in de winter', soms ook 'Terugkeer van de jagers' genoemd, neemt een bijzondere plaats in binnen Bruegels oeuvre. Het is niet alleen het eerste winterschilderij in de westerse schilderkunst. Het is ook een van de absolute meesterwerken van de Europese kunst.

Dat de winter plotseling zijn intrede deed in de Renaissanceschilderkunst is te wijten aan een klimatologische verandering. In de tijd dat Bruegel zijn werk schilderde, beleefde Europa verreweg de koudste winter. Bovendien was het het begin van de "Kleine IJstijd", die tot het laatste derde deel van de 17e eeuw heeft geduurd. Zijn poging om de heersende koude in de schilderkunst weer te geven was met dit schilderij volledig geslaagd.

In de afgelopen weken heb ik zijn stellingen onder de loep genomen en ben tot spannende conclusies gekomen. Ik neem de lezers graag mee op een korte tocht 'in het spoor van meester Bruegel'.

Het zoeken naar sporen en aanwijzingen

In de eerste plaats wilde ik het punt vinden van waaruit Bruegel het schilderij kon hebben geconcipieerd. Het moest een mooi uitzicht bieden op Amras, Innsbruck en de bergen. Zonder het "uitgangspunt" zou de veronderstelling dat Bruegel Amras had kunnen "vereeuwigen" volkomen ongegrond zijn. Ik heb gevonden wat ik zocht: Op het kruispunt van de Pfaffensteig's van de Luigenstrasse er is een klein vlak gebied direct aan de rand van het bos, dat vervolgens min of meer steil afloopt in de richting van Amras. Ik ben er zeker van dat Bruegel hier de schets maakte, die vervolgens het monumentale decor werd voor zijn 'Jagers in de winter'.

De plaats waar de jagers in beeld komen was in de late Middeleeuwen zeker niet afgelegen. Integendeel: de Pfaffensteig was de oude verbinding tussen Amras en Ampass, en daarmee de verbindingsroute naar Hall en verder naar de Tiroolse laagvlakte. Dat er daar veel aan de hand moet zijn geweest, blijkt ook uit het feit dat er een steen is gevonden in de berm van de Pfaffensteig De grootste goudschat van Tirol was gevonden.

Wanneer verbleef Bruegel in Innsbruck?

De cruciale vraag is: is Pieter Bruegel de Oude überhaupt in Innsbruck gebleven? En zo ja, wanneer? Nadat hij in 1551 tot meester was uitgeroepen, bezocht de grote Renaissance-schilder twee jaar later Italië. Zijn heenreis via Frankrijk is bekend. Er zijn echter geen schriftelijke documenten over zijn terugreis, die waarschijnlijk tussen 1554 en 1555 heeft plaatsgevonden.

Tussenstop in de residentie van Maximiliaan

Voor mij is het volkomen logisch dat hij op zijn terugreis uit Rome de stad wilde bezoeken die keizer Maximiliaan I als zijn residentiestad had gekozen: Innsbruck. Bruegels vaderland, het huidige Nederland, werd in die tijd immers geregeerd door de Habsburgers. Bovendien kende Bruegel zeker de tekeningen van Albrecht Dürer. Niet alleen die welke de Neurenbergse meester van de kunstminnende keizer maakte, maar ook beelden van de stad en de Hofburg.

Bruegel 'slikte bergen en rotsen in'

En toen Bruegel in Innsbruck verbleef, heeft hij zeker veel schetsen gemaakt. Vóór zijn schilderscarrière was Bruegel een beroemd en fantastisch tekenaar die duizenden tekeningen maakte. Bruegels biograaf Karel van Mander schreef enkele jaren na de dood van de meester: "Op zijn reizen nam hij veel natuurbeschouwingen tot zich, zodat men van hem zegt dat hij in de Alpen alle bergen en rotsen opslokte en ze, mee naar huis genomen, uitspuwde op doek en paneel, zo vastberaden was hij in staat de natuur op deze en andere terreinen te volgen."

Amras 'opgeslokt en weer uitgespuugd'?

Ik denk dat er solide indirect bewijs is waarom Bruegel Amras in gedachten had en als een concrete schets voor zich had toen hij zijn 'Jagers in de winter' op eikenhout schilderde

Toen hij terugkeerde naar Nederland, was het de koudste winter sinds mensenheugenis. De kleine ijstijd kondigde zich aan. Het was logisch dat meren en beken waren dichtgevroren. Een detail illustreert hoe koud het was. Want er komen vlammen uit de schoorsteen van een huis. Vermoedelijk omdat er geen brandhout werd gespaard in de grimmige kou.

De diep besneeuwde bergen van de Nordkette oefenen nog steeds een enorme fascinatie uit op ons moderne mensen. Pieter Bruegel moet des te meer onder de indruk zijn geweest van deze rotswand.
Het gezichtspunt van de waarnemer van de afbeelding komt precies overeen met het gezichtspunt dat zich vanuit de Pfaffensteig aandient. De fascinerende bergen en de steil aflopende Martinswand in winterkleed maakten zeker indruk op de meester uit Vlaanderen. En - nog veel belangrijker - het Amras-meer lag in de onmiddellijke nabijheid van het dorpscentrum, waar zich nu de DEZ bevindt. Nu zullen veel van mijn goed geïnformeerde lezers vragen waar een meer in Amras was. Inderdaad, het was een realiteit tot het begin van de 20e eeuw. Keizer Maximiliaan liet hier vis kweken voor keizerlijke banketten.

De wintervreugde van de plattelandsmensen

De 'Jagers in de sneeuw' geven een uniek inzicht in het winterse leven van de mensen in de eerste helft van de 16e eeuw. De afbeeldingen van hoe de mensen zich 500 jaar geleden in de winter amuseerden, zijn bijzonder interessant. Zij hadden immers alleen in de winter tijd voor vrijetijdsbesteding, omdat zij de rest van het jaar bezig waren hun bestaan veilig te stellen.

Een van deze door Bruegel gedetailleerd uitgebeelde vermakelijkheden is voor mij een belangrijke aanwijzing dat hij zijn schilderij baseerde op die schetsen die hij in Amras maakte. Het zijn de kleine jongens die duidelijk met tolletjes aan het spelen zijn bij de vijver. in dit land wordt dit zeer populaire wintergebruik voor kinderen "dozenhacken" genoemd en wordt het nog steeds zo genoemd. Zoals de wonderbaarlijk informatieve site sagen.at merkt op dat het gebruik oorspronkelijk in Innsbruck werd beoefend gedurende een welbepaalde periode: van Vastenavond tot Aswoensdag. Was Bruegel in Innsbruck op dat exacte tijdstip? Heel goed mogelijk.

En het feit dat volwassenen aan dezelfde vijver een primitieve vorm van curling beoefenen, is een andere belangrijke aanwijzing. Het was immers ooit een van de populairste winterbezigheden van de Tirolers. Trouwens, het wordt nog steeds in het hele land gedaan

Dit is hoe Bruegel's schets excursie zou kunnen hebben plaatsgevonden

Het is waarschijnlijk dat Bruegel tijdens zijn verblijf in Innsbruck op excursie ging naar de omgeving om schetsen te maken. Het reeds genoemde gezichtspunt op de Pfaffensteig doet deze theorie zeker vermoeden. Volg mij op een rondreis die mij ervan heeft overtuigd dat de Amras-referentie van de "Jagers in de winter" absoluut realistisch is.

Wilten met St. Bartelmä

Het vertrekpunt was zeker de abdij van Wilten. En hier, bijna om de hoek, staat de oudste kerk van Innsbruck: St. Bartelmä met zijn opvallende ronde toren. En het is duidelijk herkenbaar op de foto.

Naast de steil aflopende Martinswand rechtsboven in het schilderij is het vooral een 'landschapscitaat' van Bruegel dat mijn aandacht trekt: de bergrug die van de Brandjochspitze naar Frau Hitt afloopt. Het feit dat zelfs Frau Hitt "herkenbaar" is, doet de rest. De Brandjoch-richel op het schilderij is echter niet zo duidelijk zichtbaar vanuit Amras.

Via de Pfaffensteig naar Hall en Thaur

Ik neem aan dat Bruegel via de Pfaffensteig naar Ampass is gereisd en verder langs de Zoutweg naar Hall zoutweg, dat was een ultra-rijke zoutstad in die tijd. Om vandaar verder te gaan via Heiligkreuz in de richting van Thaur, waar hij zeker belangstelling had voor het kasteel van Thaur. En het is precies op de route tussen Heiligkreuz en Thaur dat de bergkam te zien is zoals hij door Bruegel werd geschilderd.

En waar ligt Innsbruck, trouwens?

Natuurlijk, Bruegel heeft ook Innsbruck vereeuwigd. Het lijkt wel of de Inn links om de stad heen stroomt of dat het water een baai is. Zoals elke grote kunstenaar was Bruegel niet van plan om een landschap fotografisch vast te leggen, bij wijze van spreken. Of zelfs om het getrouw te reproduceren. Hij gebruikte het als een decor om de artistieke vrijheid uit te leven die elke beroemde meester neemt. Zoals gezegd, schilderde zelfs Albrecht Dürer zijn beroemde aquarelschets van Innsbruck zonder de Serlesspitze.

Uw mening is nodig

Ook al is het maar een veronderstelling, Bruegel vereeuwigde Amras in zijn meesterwerk: Alternatieven zijn tot op heden niet genoemd. Misschien zullen er ooit schetsen opduiken die ons in staat stellen een directe conclusie te trekken over Bruegels landschapscitaten. Tot dan kunnen we ons koesteren in het feit dat Amras en de majestueuze torenhoge bergen van de Nordkette de Vlaamse meester inspireerden tot het grootste winterschilderij uit de kunstgeschiedenis.

Ik ben benieuwd naar uw mening. Heb jij ook zo'n mening of is het gewoon een droom die ik najaag? Ik zou zeer geïnteresseerd zijn in uw commentaar.