Höttinger Breccie: de fundamenten van Innsbruck

Höttinger Breccie is zo alomtegenwoordig in Innsbruck dat het niet alleen om elke hoek loert, maar dat zelfs de hoek zelf waarschijnlijk van breccia is gemaakt. Voor MyInnsbruck ontdekte ik wat het gesteente te maken heeft met de afkeer van keizer Max de Eerste van vuur, hoe het het onderzoek naar de ijstijd opschudde en waarom de spoorlijn over de Brenner het einde ervan inluidde.

Hoe herken je dat een stad echt oud is? In mijn gedachten was de indruk van ouderdom altijd gekoppeld aan kale steen, die gebouwen een macht verleent die nauwelijks kan worden bereikt met de moderne mix van glas en beton. Dit was echter niet altijd het geval in Innsbruck, zoals de beeldhouwer en restaurateur van Hötting, Peter Kuttler, me uitlegde tijdens ons gesprek voor deze blogpost.

De zichtbaarheid van steen als historische norm is niet het enige misverstand dat Kuttler snel rechtzette. In een vlaag van taalkundige verwarring noemde ik hem een restaurateur - wat me de vriendelijke opmerking opleverde dat een restaurateur een herbergier is en dus absoluut niets te maken heeft met de enige fonetisch verwante restaurateur. Dit maakte duidelijk dat er niets mis mee was om bij de basis te beginnen. Dus wat is de Höttinger Breccie?

Wat is de Höttinger Breccie?

"De Höttinger Breccie is de huissteen van Hötting," begint Kuttler. Hij gebruikt de hele tijd de term Breccie, terwijl ik het in het begin nog had over Brekzie. Beide versies zijn in principe correct, maar de eerste geeft beter de Italiaanse oorsprong van de naam weer. Breccie komt van het woord „breccia“, dat grind betekent. Als je naar het sedimentgesteente kijkt, wordt duidelijk waarom: hoekige fragmenten worden bijeengehouden door een fijnkorrelige matrix. Kuttler heeft in zijn werk voortdurend te maken met het gesteente: "Breccie is in Innsbruck aanwezig voor elke beeldhouwer, restaurateur en dergelijke."

Zijn aanwezigheid is te danken aan de vele voordelen van Breccie. Het werd gewonnen in vijf groeves in het district Hötting, zodat de transportroute van Hungerburg via de Grauer Stein zeer kort was. De goede verwerkbaarheid, het voorkomen in grote banken en de snelle afgifte van vocht maakten Breccie tot een praktische bouwsteen en materiaal voor figuratieve producten. Kuttler maakte echter één voorbehoud: "Het hangt af van de kwaliteit van de breccia, die in de vorige eeuw al kan zijn afgenomen en is overgeschakeld op de zachtere, lemiger breccia's."

De kleur alleen al geeft een indicatie van de kwaliteit van de wijn. De beste kleur is rode breccia, die verreweg het meest werd gebruikt. De witte Breccie is poreuzer en minder stevig gecementeerd. Volgens Kuttler werd het alleen gebruikt in de molen Rauch, die ook de rechten had om de steengroeven te winnen. De bruine Breccie is alleen vermeld voor de volledigheid.

Van de fluisterboog tot het viaduct en de triomfpoort, de Breccie is overal te zien. In veel gevallen is de zichtbaarheid van steen, d.w.z. het feit dat de steen blootligt zonder een laag kleur of modder, pas in de 19e eeuw ontstaan door blootlegging en bouwwerkzaamheden. De kunstenaar Joseph Strickner, die bekend stond om zijn nauwkeurigheid, maakte stadsgezichten waarin gebouwen met stenen gevels vandaag de dag nog steeds te zien zijn met een laagje modder. Modderen was vooral populair in de gotiek en de barok. Tijdens de laatste restauratie van de Claudiana (een historisch gebouw in Innsbruck) werd besloten om van een stenen bekleding over te gaan op een afwerking met leem. Naast de historische basis heeft dit ook een praktisch voordeel: de leem fungeert als een opofferingslaag. "De milieu-invloeden van tegenwoordig, zoals strooizout in de winter, vernietigen elk gesteente. Of het nu graniet, breccia of een ander gesteente is, het wordt vernietigd," legt Kuttler uit.

Het is fascinerend dat zoiets simpels als strooizout invloed kan hebben op een materiaal dat de laatste ijstijd al heeft meegemaakt. Wanneer Breccie precies is gevormd, houdt geologen in het Inntal al bezig sinds de eerste onderzoeken op Adolf Pichler. Rond de eeuwwisseling werd uiteindelijk de zogenaamde Lepsius-tunnel aangelegd bij de Alpine Zoo, die eindelijk duidelijkheid bracht: Brekzie ligt tussen de glaciale morenen van de laatste twee ijstijden, Riss en Würm. Volgens Kuttler is deze interglaciale formatie iets buitengewoons: "Breccie heeft alles in de geologische wereld door elkaar geschud, inclusief het ijstijdonderzoek in het Inntal." In 1910 werd ontdekt dat er twee ijstijden moeten zijn geweest en niet slechts één.

De ontginning van Breccie begon waarschijnlijk al eerder, maar wordt vermeld in documenten vanaf de 13e eeuw. De ontginningsrechten waren een bijzondere zaak: rond 1500 werd Innsbruck de hofstad van keizer Maximiliaan de Eerste. Hij had er veel belang bij dat Innsbruck niet het slachtoffer werd van brand - zoals zoveel andere steden in die tijd. Dus tussen 1490 en 1520 liet hij het voorheen houten historische centrum herbouwen met stenen gebouwen. In deze periode gingen de breekrechten van de Höttinger Breccie naar de burgers, zodat zij hun huizen brandveilig konden bouwen.

Volgens Kuttler werd er ongeveer 10.000 kubieke meter gebruikt, waaronder monumentale gebouwen zoals het viaduct(tegenwoordig ook bekend als de Boogmijl). Bakstenen waren in die tijd nog geen probleem, legt Kuttler uit: "Je moet bedenken dat de gietsteen van Hötting goedkoper en sneller te verwerken was dan baksteen en natuurlijk ook fysieke voordelen had ten opzichte van baksteen." De productie van bakstenen was energie-intensief en het benodigde hout werd gebruikt voor het smelten van erts.

Naast Innsbruck wordt ook de naburige stad Hall gedomineerd door Breccie en in Schwaz werd het ook op kleinere schaal gebruikt. Het is zelfs te vinden in Beieren: "Breccia was ofwel goedkoper ofwel exclusiever vanwege de bevaarbare route." De beroemde steenhouwersdynastieën uit die tijd droegen ook bij aan de verspreiding van de steen. De familie Thüring bijvoorbeeld, die afkomstig was van Memmingen, maakte beroemde werken in Innsbruck zoals de Fluisterboog en de reliëfs op het Gouden Dak. Deze laatste zijn gemaakt van zandsteen, omdat Breccie niet geschikt is voor dergelijk fijn werk.

Een van de interessantste verhalen over Breccia draait om de Triomfpoort. Het is min of meer een hergebruikt gebouw. Een van de oude stadspoorten was eerder gesloopt (de huidige ingang van de oude stad vanaf de Maria-Theresien-Straße). Het aldus vrijgekomen Breccie werd vervolgens gebruikt in de Triomfpoort.

"In die tijd stond het materiaal in veel hoger aanzien, omdat het moeilijk te winnen was," zegt Kuttler. Natuurlijk kwam Breccie niet altijd alleen voor, het werd vaak gebruikt in combinatie met andere gesteenten. In de parochiekerk Pradl zie je bijvoorbeeld een prachtige skeletstructuur van breccia, die werd aangevuld met fylliet uit Innsbruck. Huizen uit de Wilhelmse periode van Innsbruck, toen Breccie nog als bouwsteen werd gebruikt, laten ook zo'n skeletstructuur zien.

Hoe komt het dan dat dit ooit zeer gewaardeerde bouwmateriaal nu alleen nog als decoratieve steen wordt gebruikt? Verschillende factoren speelden hierbij een rol. De kwaliteit ging langzaam achteruit, de industrie verzwakte en dan was er nog de druk van de verbeterde infrastructuur. "De Breccie is ook gedeeltelijk vervangen door de zuidelijke spoorweg, omdat het vervoer van Franzensfeste met graniet plotseling veel goedkoper is geworden," legt Kuttler uit. Voorheen was de Brennerpas moeilijk begaanbaar, maar nu konden zelfs blokken graniet van Franzensfeste, marmer uit Trentino en porfier uit Bolzano van meerdere tonnen passeren.

Tussen de 19e en 20e eeuw stortten de grootste steengroeven uiteindelijk in en daarmee ook de Breccie.
Deze steengroeven zorgden ooit voor veel werkgelegenheid en Kuttler legt uit dat veel families in zijn woonplaats Hötting kunnen terugkijken op beroepen in de steenbewerking in hun verleden. Vandaag de dag klimmen mensen waar ze ooit zwoegden: in de steengroeve van Hötting. In zekere zin blijft de Breccie een deel van het moderne Innsbruck.

Houd je ogen open als je door de stad loopt! Want als je eenmaal weet hoe het eruitziet, zie je de Breccie overal. Vooral in de oude binnenstad van Innsbruck is hij vaak te zien. En als je in zijn voetsporen wilt treden en bekend bent met klimmen, kijk dan eens op Höttinger Steinbruch. Waar ooit Breccie werd gedolven, wordt nu geklommen.

Foto's: Theresa Kirchmair