Petrus Canisius: Tussen Catechismus en Heksenverbranding

500 jaar geleden werd een man geboren die als geen ander de geschiedenis van de Contrareformatie heeft bepaald. De Jezuïet met het lidmaatschapsnummer 8 maakte van de Societas Jesu een "schoolorde" waarvan de "colleges" generaties studenten hebben gevormd. Hij is ook de auteur van het best verkochte religieuze boek aller tijden, de Catechismus. Dat hij een onvoorwaardelijk voorstander was van de heksenprocessen weerhield paus Pius XI er niet van hem in 1925 heilig te verklaren. Zijn naam: Petrus Canisius.

Het woord "Canisianum" had voor mij in mijn studententijd in Innsbruck een nogal ronde, zelfs welluidende klank. Hoewel ik niet precies wist wat het betekende. Voor mij was het eerst en vooral een zeer exclusieve bar gelegen in het Jezuïetencollege. Je mocht het alleen op uitnodiging bezoeken. Mensen kwamen er graag samen voor goede gesprekken, soms zelfs verhitte discussies. De 68 generatie studenten hadden volledige luchtoverwicht. En ze trakteerden zichzelf op een 'coreth' of twee in de bar. Een daarvan was een alcoholische mixdrank, samengesteld door een beroemde Jezuïet uit Innsbruck in die tijd. De andere was de beroemde katholieke theoloog Univ. Pof. Emerich Coreth zelf, die, met een beetje geluk, ook in de bar te vinden was. Waaruit bestond de drinkbare Coreth? Nou, het was een ietwat ongewone mix van gin, witte martini en een olijf. Maar zeer interessant op de afdronk.

Naast de vermaarde jezuïet en langdurig decaan van de theologische faculteit van de Universiteit van Innsbruck Emerich Coreth, lag de naam Siegmund Kripp destijds op ieders lippen. Hij had het legendarische Kennedycentrum opgebouwd en er een jeugdcentrum van gemaakt dat stond voor stedelijke jeugdigheid en moderniteit in Innsbruck aan het eind van de jaren zestig en het begin van de jaren zeventig. Het was de tijd na het Tweede Vaticaans Concilie, de Sandinistische revolutie in Nicaragua, rock'n'roll, lang haar, vrije liefde en vooral rookbare wiet.

En natuurlijk was er mijn vriend en huisgenoot Norbert K. Pleifer, die zich vaak in jezuïetenkringen bewoog en mij soms meenam. Hoe had ik anders kunnen doordringen tot deze toch al enigszins illustere zalen? Zoals u weet, begon Norbert in 1976 met de verwezenlijking van zijn grandioze idee van een "communicatiecentrum" in de vorm van de "KOMM" onder de Neue Mensa in de Hirnstraße. Een idee dat in Innsbruck, eigenlijk Tirol, tot op de dag van vandaag een blijvend stempel heeft gedrukt in de vorm van het ingenieuze "Treibhaus". Die - wonder boven wonder - oprijst als een toren recht tegenover het Jezuïetencollege. Dit is een van de redenen waarom ik de "Canis" in Innsbruck in die tijd beschouwde als een toevluchtsoord voor nieuwe ideeën, een sociale machinekamer, zogezegd.

Waarom word ik nu ineens katholiek? Omdat ik een boek in handen kreeg dat onlangs werd uitgegeven door Tyrolia: 'Petrus Canisius. Zwerver tussen de werelden'. Normaal lees ik de flaptekst van dergelijke religieus georiënteerde boeken, kijk naar de eerste bladzijde en leg het met de grootste waarschijnlijkheid neer. Dit boek heb ik bijna in één keer uitgelezen.

De assistent aan het Instituut voor Bijbelstudies en Historische Theologie van de Universiteit van Innsbruck heeft een informele, luchtige, vlotte en vooral boeiende biografie van Petrus Canisius geschreven, Univ.Ass. Mathias Moosbrugger presenteert. De externe gelegenheid is de 500e verjaardag van de geboorte van deze belangrijke katholieke figuur uit de 16e eeuw. Mijn eerste 'aha-ervaring' toen ik het boek opensloeg: ik wist eindelijk waar de naam 'Canisianum' voor stond. Dat was iets, maar lang niet alles.

Velen van ons, zoals ik, weten heel weinig over de Jezuïeten, die alleen de twee letters S.J. achter hun naam zetten. Ze zijn totaal onopvallend. Zij dragen hun haar bijna openlijk en zijn vanaf het begin een soort geestelijke "interventiemacht" van de Paus geweest. Zij werden en worden soms "soldaten van Christus" genoemd. Vandaag kan men hen nog ontmoeten in sociale hotspots; heel wat Jezuïeten staan zeer dicht bij de bevrijdingstheologie. Meestal herkent men niet onmiddellijk dat het om een uitzonderlijk soort monniken gaat, die midden in het leven staan. Daar zijn goede redenen voor. En ze gaan terug naar Petrus Canisius.

MENSEN WEER 'KATHOLIEK' MAKEN

De orde van de "Sociëteit van Jezus" werd kort na de Reformatie opgericht om de Lutheranen weer "katholiek" te maken en de contrareformatie in te leiden. De verloren, protestantse kudde terugbrengen in de schoot van de Kerk was niet alleen het doel van Rome, maar ook dat van keizers en koningen. Terwijl sommigen vreesden voor macht en glorie, maakten anderen zich zorgen over sinecures en het luxueuze leven van de geestelijken ten koste van de arme, geïntimideerde en dus vrome bevolking. De preken draaiden immers altijd om de eeuwige verdoemenis voor hen die niet in de katholieke zin geloofden

Om de Contra-Reformatie, met inbegrip van de vernieuwing van de Katholieke Kerk, tot stand te brengen zonder grote opschudding te veroorzaken, wilden de tot Luther geneigde mensen zich niet laten afstoten door enige kapsones of kapsones. De purperdragers, vorst-aartsbisschoppen, priesters en monniken waren immers ongelooflijk corrupt, brutaal en schaamteloos, die zich bovendien overgaven aan een luxe die tegenwoordig bijna onvoorstelbaar is. Het is niet verwonderlijk dat niet alleen het volk, maar zelfs edelen, prinsen en hertogen hiervan walgden en flirtten met de reformatie.

De Keizer en de Kerk waren verenigd in het lanceren van een herstelcampagne. De inkomsten van de kerk uit de verkoop van aflaten en giften dreigden in te storten en de bedieningen droogden op. Een autochtone Nederlander, Peter Kanis, speelde een beslissende rol in deze herstelcampagne in de toenmalige Duitstalige landen. Oorspronkelijk wilde hij toetreden tot de hardste katholieke orde, die van de Kartuizers. Op het laatste ogenblik zag hij er echter van af toen hij hoorde over de oprichting van de jezuïetenorde. Deze orde, gesticht door Ignatius van Loyola trad hij toe tot deze orde als achtste lid. En in het midden van de 16e eeuw zou hij de beroemdste Jezuïet aller tijden worden.

Canis, die zich later Canisius noemde, was een godsdienstliefhebber vanaf zijn vroegste jeugd. Als zoon van de toenmalige burgemeester van Nijmegen trad hij op 22-jarige leeftijd op 8 mei 1543 toe tot de 'Societas Jesu'. Niet in de laatste plaats omdat de Orde niet alleen religieuze innerlijkheid als doel stelde. De inzet voor anderen was vanaf het begin veel belangrijker voor de 'Sociëteit van Jezus'. Dit was precies het levensdoel van Petrus Canisius, dat hij in de hele Orde institutionaliseerde.

Toen hij in 1548 de opdracht kreeg om als leraar te gaan werken in de Siciliaanse stad Messina, vond hij zijn ware roeping. Gedurende zijn hele leven zag Petrus Canisius onderwijs als de nobelste en belangrijkste taak van de Kerk. Het succes van zijn werk op Sicilië - de studenten aan de nieuw opgerichte hogescholen hoefden geen schoolgeld te betalen - verspreidde zich als een lopend vuurtje over heel Europa. Van nu af aan werden overal in Europa Jezuïetencolleges gesticht. De stichting van het Innsbruck College in 1562 leidde zelfs tot de oprichting van de Universiteit van Innsbruck.

Eén kenmerk van de Jezuïeten, maar vooral van Petrus Canisius, is representatief voor deze orde: de onvoorwaardelijke gehoorzaamheid aan de overste van de orde en aan de paus. In die tijd werd de praktijk van gehoorzaamheid beschouwd als een ascetische oefening om de eigen zwakheden te doden. Dit legde, naar mijn mening, de wortels die dood en verderf zouden zaaien in de 20e eeuw. Onvoorwaardelijke gehoorzaamheid, onderwezen in jezuïetenscholen, had generaties studenten geïnternaliseerd en maakte hen tot gehoorzame uitvoerders van politieke en religieuze bevelen, tot in de 20e eeuw.

Canisius werd belangrijk in de kerkgeschiedenis als de auteur van een katholiek leerboek. In 1555 gaf Ferdinand I Canisius de opdracht een leerboek voor het gymnasium te schrijven om de toenemende populariteit van de heilsleer van de Reformatie tegen te gaan. De Habsburgers waren zo tevreden over het resultaat dat hij beval dat deze catechismus "in het openbaar in alle Latijnse en Duitse scholen moest worden voorgedragen, en dat geen andere catechismus mocht worden onderwezen, op straffe van de strengste straffen". Als gevolg daarvan werd de Catechismus het meest succesvolle religieuze boek aller tijden. Aan het begin van de 21e eeuw waren er maar liefst 1179 edities gedrukt.

Maar niet alles wat blinkt in de persoon van Petrus Canisius is katholiek goud. De auteur Mathias Moosbrugger gaat ook uitvoerig in op Canisius' duistere kant, namelijk zijn verbale steun voor de heksenverbranding. In een brief aan zijn religieuze generaal verwoordde hij het ronduit: "Ongelooflijk is de vroomheid, onkuisheid, wreedheid, die de autoriteiten durven te publiceren uit hun bekentenissen in de gevangenissen" Hoewel veel van zijn broeders ernstige twijfels hadden over de "bekentenissen" die met de wreedste martelingen werden afgedwongen en de massamoorden die daarop volgden, hield Canisius vol. "De rechtvaardige God staat dit toe vanwege de ernstige overtredingen van het volk, waarvoor geen boetedoening kan worden gedaan." Quasi: De mens denkt, God regisseert.

Hoewel hij eigenlijk 'slechts' een theoreticus van de heksenverbrandingen was, hadden zijn haatdragende preken en geschriften uit de jaren 1560 een fatale uitwerking. Zij zouden een van de oorzaken zijn geweest van een hernieuwde uitbarsting van de heksenwaanzin in Midden-Europa. Het feit dat Canisius in 1864 zalig en in 1925 heilig werd verklaard door paus Pius XI stuit dan ook nog steeds op hoofdschuddend onbegrip bij leken en veel christelijke theologen.

Hij behield echter zijn rechtschapen levenswandel, zijn eerlijkheid en openheid tegenover ambtenaren, keizers en koningen, zelfs op zijn oude dag. Zijn openlijke kritiek op de machtigen van de dag hield zelfs niet op bij de Fuggers. In de discussie over de vraag of katholieken rente mochten nemen, nam hij een duidelijk standpunt in tegen de bankiersfamilie: hij verwierp rente in het geheel. Het is dan ook niet verwonderlijk dat hij zijn laatste levensjaren in Freiburg, Zwitserland, moest doorbrengen. Ver weg van de nobele prins-bisschoppen en de Fuggerians van Zuid-Duitsland.

Dit werk, uitgegeven door Tyrolia, geeft niet alleen een diep inzicht in het tijdperk na de Reformatie. Het boek beschrijft ook de geestelijke constitutie in het conflict tussen de katholieke kerk en de beweging van Maarten Luther en andere hervormers. De beschrijving van de innerlijke toestand van de katholieke kerk, die verscheurd was tussen hervormers en volgelingen, is zeer interessant. Moosbrugger slaagt er vooral in de spanning erin te houden en niet in details te vervallen. Ook al citeert hij nauwgezet de bronnen van zijn onderzoek.

Met vaste hand en in een eenvoudige, gemakkelijk te begrijpen taal leidt hij zijn lezers door een van de beslissende situaties in de Europese geschiedenis na de Reformatie. Toont de problemen waarmee de kerkelijke vernieuwer Petrus Canisius werd geconfronteerd. Hoe hij niet bang was om de paus en de keizer tegen te spreken, en om prins-aartsbisschoppen en de familie Fugger uit te schelden. Wat niet wegneemt dat hij een onvergeeflijke fout beging toen hij de heksenprocessen verdedigde en met zijn preken deze meest onmenselijke van alle middeleeuwse uitroeiingen aanwakkerde.

Ik kan deze biografie aanbevelen aan iedereen die geïnteresseerd is in geschiedenis, of hij nu katholiek is of niet. Het boek is een poging om Petrus Canisius' rechtop lopen tegen de machtigen en zijn verdiensten in het onderwijs te belichten. Zonder te proberen deze onbetwistbare prestaties te compenseren met zijn onvoorstelbare fouten tijdens de donkerste periode van de heksenverbrandingen

Mathias Moosbrugger: Petrus Canisius. Zwerver tussen de werelden

288 blz, 2021 Tyrolia, 44 col. en 10 bw ill., 225 mm x 150 mm

ISBN 978-3-7022-3929-9

Klaar voor onmiddellijke verzending of afhaling bij Tyrolia Innsbruck, Maria-Theresien-Straße 15

27.95 EUR

Online bestelling